Weerstandsvermogen en risicobeheersing

Onder weerstandsvermogen wordt in algemene zin verstaan de mogelijkheid om tegenvallers op te vangen. Het weerstandsvermogen van de gemeente Westerwolde wordt bepaald door twee componenten: de (financiële) risico’s en de weerstandscapaciteit om deze risico’s op te vangen.

Er is geen wettelijk grondslag die een minimum of maximum aan weerstandscapaciteit voorschrijft.

Deze paragraaf bestaat uit een inventarisatie van de weerstandscapaciteit en de risico’s die zij op moeten vangen en een beoordeling van het weerstandsvermogen. Vanaf 2024 gaan wij minimaal twee keer per jaar (aansluitend bij de begroting en de jaarrekening) organisatie breed risicomanagement toepassen. Risicomanagement is het (systematisch) opzetten, uitvoeren en bewaken van acties om risico’s te detecteren, prioriteren en te analyseren en voor deze risico’s beheersmaatregelen te bedenken, te selecteren en uit te voeren. Hieruit volgt een risicoanalyse die wij als oplegger voor de begroting 2024 gaan gebruiken. Bij het risicomanagement proces worden de risico’s gerelateerd aan de financiële weerstand en dit geeft inzicht in het weerstandsvermogen. Ook zijn aan het eind van deze paragraaf een aantal wettelijk voorgeschreven kengetallen opgenomen die behulpzaam kunnen zijn voor een beoordeling van de positie van de gemeente.

Onder weerstandscapaciteit wordt verstaan: het geheel aan financiële middelen dat beschikbaar is en aangewend kan worden om mogelijke risico’s en omstandigheden op te vangen. De aanwezigheid van weerstandscapaciteit is belangrijk om te voorkomen dat ongewenste beleidswijzigingen moeten worden doorgevoerd wanneer zich niet afgedekte risico’s voordoen.

De weerstandscapaciteit bestaat uit een incidenteel en een structureel deel, die beide worden gesplitst in onderdelen. 

De incidentele weerstandscapaciteit bestaat uit het vrij aanwendbare deel van de algemene reserve, de begrotingsruimte en de post onvoorzien incidenteel. Deze capaciteit wordt aangewend om incidentele en, zo nu en dan, structurele financiële tegenvallers gedurende een begrotingsjaar op te vangen. In het volgende begrotingsjaar wordt, waar nodig, een oplossing gezocht voor tegenvallers met een structureel gevolg. De incidentele weerstandscapaciteit is als volgt opgebouwd:

Incidentele weerstandscapaciteit	Bedrag
Algemene reserve per 1.1.2024 ( vrij aanwendbaar)	€ 15.427.000
Begrotingsruimte	€ 54.000
Onvoorzien	€ 200.000
Totaal	€ 15.681.000

Deze weerstandscapaciteit wordt ingezet ter dekking van structurele tegenvallers, wanneer dekking op een andere manier niet lukt. De structurele weerstandscapaciteit bestaat uit onvoorzien structureel en de onbenutte belastingcapaciteit. De begrotingsruimte kan ook tot de structurele weerstandscapaciteit gerekend worden, wanneer het meerjarenperspectief positief is. Voor de onbenutte belastingcapaciteit zit het tarief van de gemeente Westerwolde boven het redelijke peil. Hierdoor is de onbenutte belastingcapaciteit nihil.

Structurele weerstandscapaciteit	Bedrag
Onvoorzien	€ 200.000
Onbenutte belastingcapaciteit	€ 0
Begrotingsruimte na ombuigingen	€ 0
Totaal	€ 200.000

Een risico is de kans op het optreden van een gebeurtenis met een negatief gevolg voor de gemeente. Een gemeente loopt tal van risico’s. Een deel van de risico’s wordt afgedekt door specifieke maatregelen. Voorbeelden hiervan zijn het afsluiten van verzekeringen en het inrichten van de Interne Controle. Naast de afgedekte risico’s, loopt een gemeente ook altijd risico’s die niet kunnen worden afgedekt. Om te voorkomen dat er ingrijpende beleidswijzigingen moeten worden doorgevoerd zijn de risico’s geïnventariseerd. Om risico’s te kwantificeren dienen zowel de kans op als de impact van het risico te worden bepaald. Hieronder volgt een overzicht met de geïnventariseerde risico’s met een toelichting erop.

*Het incidentele risico van de terugkoopverplichting bedraagt € 500.000 echter de kans dat het zich gaat voordoen is ingeschat op 10%.   
 Echter als het risico zich voordoet is de impact het volledige bedrag. Derhalve staat het risico voor 100% opgenomen. 

Voor de begroting 2024 worden de incidentele financiële risico’s geschat op € 1.999.700 en de structurele financiële risico’s op € 5.260.000.

• Leningen aan woningcorporaties: voor de woningbouwcorporatie Acantus heeft de gemeente een financiële garantstelling afgegeven. Dit betekent dat wanneer Acantus zelf niet aan haar aflossingsverplichting kan voldoen, de gemeente hiervoor zorg moet dragen. De kans dat dit zich voordoet, schatten wij in op 10%.
• Leningen aan deelnemingen: de gemeente heeft leningen verstrekt aan onder andere Enexis en bezit ook aandelen van Enexis. Het risico bestaat dat de leningen oninbaar worden en om die reden afgeboekt moeten worden. De kans dat dit scenario zich voordoet, schatten wij in op 10%.
• Overige verstrekte leningen: de gemeente heeft aan diverse instellingen en bedrijven leningen verstrekt. Het risico bestaat dat de leningen oninbaar worden. De kans dat dit scenario zich voordoet, schatten wij in op 10%.
• Gewaarborgde geldleningen: aan diverse instellingen heeft de gemeente een financiële borgstelling afgegeven. Dit betekent dat wanneer de instelling zelf niet aan haar aflossingsverplichting kan voldoen, de gemeente hiervoor zorg moet dragen. De kans dat dit zich voordoet, schatten wij in op 10%.

Onderhoud Openbaar Ruimte

De gemeente Westerwolde heeft een geografisch robuust gebied van maar 280 km². Het geheel vormt een betekenisvol geheel dat wij goed willen onderhouden, zodat wij ook in de toekomst optimaal gebruik kunnen blijven maken van de unieke kwaliteiten van ons gebied. Wij willen zo efficiënt mogelijk invulling geven aan het integraal beheer van onze openbare ruimte. Dit beheer willen wij zoveel mogelijk planmatig aanpakken. Hiervoor is het collegeprogramma leidend voor de ambitie en doelstelling. Daarom zullen nieuwe investeringen zo duurzaam mogelijk worden gerealiseerd passend binnen de financiële kaders.

Het onderhoud en beheer van kapitaalgoederen (o.a. wegen, groen, bruggen) zijn een belangrijke taak van de gemeente, omdat het publieke ruimte betreft en er een directe invloed is op het woon-, leef- en werkklimaat van inwoners en ondernemers. Het onderhoud van deze kapitaalgoederen vraagt structureel veel geld van de gemeente. Het onderhoud en beheer van de openbare ruimte is mede afhankelijk van de beschikbare financiële middelen. Vaak knelt het op dat punt en hier lopen wij een financieel risico. Het onderhoud niveau moet op een bepaald niveau komen te liggen (laag of basis). Om op dit niveau te blijven zal er blijvend in de openbare ruimte moeten worden geïnvesteerd, zonder dat wij door de onder grens heen zakken en aan kapitaalvernietiging doen. In 2024 wordt de nota Openbare Ruimte (NOR) voorgelegd aan de Raad en wordt zichtbaar welk financieel risico wij lopen. Voor nu schatten wij het structurele financiële   risico in op € 1,5 miljoen. 

Sociaal Domein

De financiële omvang van het sociaal domein (Jeugdzorg, Wmo en participatie) is vanaf 2016 enorm gestegen. De te besteden middelen voor de jeugdzorg, WMO en participatie leggen een groot beslag op de gemeentelijke middelen. Momenteel hebben wij te maken met hoge loon- en prijsindexaties die zorgaanbieders doorberekenen in hun tarieven. Anderzijds worden wij vanuit het gemeentefonds niet 100% gecompenseerd voor deze extreme loon- en prijsstijgingen. Om een sluitende begroting te presenteren zullen wij daarom behoedzaam onze budgetten moeten ramen binnen het sociaal domein. Dit brengt het financiële risico met zicht mee dat de geraamde budgetten niet toereikend zijn om de loon- en prijsstijgingen op te kunnen vangen. De komende jaren hebben wij ook te maken met een stijging van het aantal cliënten voor met name huishoudelijke hulp (Wmo) en de zorg vanuit gecertificeerde instellingen (GI’s) voor de Jeugdzorg. Vooral het abonnementstarief van € 19 per maand binnen de Wmo zorgt ervoor dat steeds meer mensen een beroep gaan doen op de Wmo. Voor komend jaar wordt het structurele (financiële)risico geschat op € 860.000.  

Gemeenschappelijke regelingen

De gemeente participeert in diverse gemeenschappelijke regelingen (zie paragraaf Verbonden partijen). Bij diverse gemeenschappelijke regelingen wordt de afgelopen tijd geconstateerd dat steeds vaker een beroep op de aangesloten gemeenten wordt gedaan. De financiële bijdrage die van de gemeenten gevraagd wordt stijgt in verband met versoberde bijdragen vanuit het Rijk. Zo zien we bij een aantal gemeenschappelijke regelingen dat er aanzienlijke maatregelen genomen moeten worden om de exploitatietekorten binnen de perken te houden. Wij gaan ervan uit dat de lastenverzwaring met maximaal 5% zal toenemen. Het feit is dat de gemeenten moeten bijdragen in het verlies en dat dit daarmee dus een financieel risico met zich meebrengt. Voor komend jaar schatte wij dit (financiële) risico in op € 440.000.  

Grid NV

De gemeente Westerwolde is aandeelhouder in de Grid NV (Gezamenlijke Regionale ICT Dienst). In onze begroting 2024 is een bijdrage van € 1.632.000 aan de Grid opgenomen. De begroting 2024 van de Grid wordt in het najaar van 2023 in de aandeelhoudersvergadering van de Grid NV behandeld. Het risico bestaat dat de bijdrage van onze gemeente hoger uitvalt dan het geraamde bedrag. Wij schatten dit (financiële) risico in op € 160.000.

Extra middelen jeugdhulp (Algemene uitkering)

 

Stand van zaken
Het Rijk en de VNG werken al enige tijd aan de Hervormingagenda jeugdzorg. Op 19 juni jl. is de hervormingsagenda Jeugd definitief vastgesteld, ondertekend en aangeboden aan de Tweede Kamer en Eerste Kamer. Vooruitlopend hierop zijn in de meicirculaire 2023 voor de jaren 2024 en 2025 aanvullende, incidentele middelen toegevoegd aan het gemeentefonds, in lijn met de financiële reeks van de uitspraak van de Commissie van Wijzen (CvW). 

Financiële effecten akkoord hervormingsagenda jeugd
Over de jaren 2019 t/m 2025 zijn incidenteel aanvullende middelen voor jeugdzorg beschikbaar gesteld aan gemeenten. Voor de jaren 2026 en 2027 heeft het rijk middelen gereserveerd op de rijksbegroting.

Naast de besparingsopgave die volgt uit de uitspraak van de Commissie van Wijzen heeft het kabinet besloten tot het realiseren van een aanvullende besparing vanaf 2025 t/m 2027van structureel € 511 miljoen, welke een Rijksverantwoordelijkheid is gemaakt. Concreet betekent dit dat het aan de Rijksoverheid is om de besparing in te vullen met (wettelijke) maatregelen. Het gaat daarbij om maatregelen waardoor gemeenten minder middelen nodig hebben of waarbij alternatieve inkomsten gegenereerd kunnen worden. Ook draagt het Rijk het budgettaire risico ingeval (een deel van) deze maatregelen geen of niet tijdig doorgang vinden.

Standpunt provincie
De provincies hebben de volgende richtlijn voor het financieel toezicht op de begroting en meerjarenraming 2024-2027 uitgebracht:

• Gemeenten mogen in de jaarschijven 2026 en 2027 de middelen zoals die in de Hervormingsagenda zijn afgesproken als structurele en reële raming meenemen in hun meerjarenraming. Concreet gaat het om respectievelijk € 284 miljoen (Westerwolde 2026 € 462.000) en € 211 miljoen (Westerwolde 2027 € 344.000) 

Algemene uitkering gemeentefonds (ruimte onder het BCF-plafond)

 

Het BCF-plafond bedraagt € 3,7 miljard voor gemeenten in 2022. Als de gezamenlijke declaraties onder het plafond blijven wordt het verschil in het gemeentefonds gestort. Bij overschrijding van het plafond volgt een uitname. Bij de meicirculaire 2023 is de ruimte onder het BCF-plafond 2022 afgerekend. Dit heeft ook structurele gevolgen. Voor de begroting 2024 met bijbehorende meerjarenraming mag een positieve stelpost in de berekening van de algemene uitkering worden opgenomen ter grootte van de ruimte onder het BCF-plafond 2022. Voor de gemeente Westerwolde betekent dit een stelpost ter grootte van maximaal
€ 504.000. 

Terugkoopverplichting
Met betrekking tot de verkoop van het politiebureau in Ter Apel is met de politie een terugkoopverplichting afgesproken. Deze terugkoopverplichting is gebaseerd op de huidige verkoopprijs € 260.000 of hogere marktwaarde op dat moment. De beste inschatting op dit moment is dat de terugkoopverplichting een risico oplevert van € 500.000.

Cao-onderhandelingen 2024 
Vooruitlopend op de Cao-onderhandelingen hebben wij in deze begroting rekening gehouden met een gemiddelde loonstijging van 3%. De vakbonden zetten echter in op een loonstijging van 8%. Per procent loonstijging lopen wij een (financieel) risico van € 220.000. Het totale structurele (financiële) risico schatten wij voor komend jaar in op € 1,1 miljoen.

Aanbesteding energie (gas/elektra)
Voor komend jaar staat er een aanbesteding gepland in regioverband voor energie (gas/elektra). Er is een inschatting gemaakt dat deze aanbesteding voor een stijging gaat zorgen van 4% op de huidige energielasten, gezien de stijgende tarieven die zich de laatste tijd voor doen. De stijging van 4% heeft voor ons een structureel (financieel) risico van € 100.000 tot gevolg.

Cybersecurity
Digitalisering brengt veel goeds in de organisatie. Onder meer efficiëntie, communicatie, sociale verbindingen, effectiviteit van ketens en innovatie. Daartegenover staan echter stevige veiligheidsrisico’s. Groeiende afhankelijkheid van systemen heeft als keerzijde dat een hapering grote gevolgen kan hebben, zowel digitaal als in de fysieke leefomgeving. Informatie in systemen kan in verkeerde handen terechtkomen, gemanipuleerd worden, onbereikbaar worden of ‘kwijt’ raken met alle gevolgen van dien.

Gemeenten hebben een bijzondere positie bij heet aanpakken en beheersbaar houden van deze risico’s. Enerzijds kunnen wij zelf slachtoffer worden van systeemverstoring, datalekken en gedigitaliseerde criminaliteit. Anderzijds hebben wij veiligheidstaken rond deze risico’s om de kans van maatschappelijke verstoring te verkleinen.

Gemeenten hebben hierin een belangrijke rol. Binnen de gemeentelijke organisatie zijn wij verantwoordelijk voor weerbare systemen en de veiligheid van informatie in die systemen.

Zowel de veiligheidsrisico’s, beschikbare tools en de te hanteren uitgangspunten zijn nog verre van uitgekristalliseerd. Toch is koersbepaling in digitale veiligheid als gemeente nu cruciaal vanwege de groeiende veiligheidsrisico’s. Het is van belang in positie te komen, de beschikbare tools te operationaliseren en samen met publieke- en private partners risico’s te beheersen. De investering die wij moeten doen om de risico’s te minimaliseren hebben geprobeerd financieel in te schatten. Op dit moment schatten wij het financiële risico dat wij lopen in op € 500.000.      

Rechtmatigheid en interne controle

De (interne) organisatie is verantwoordelijk voor een adequate inrichting van de administratieve organisatie en interne beheersing binnen de afdelingen alsmede voor het afleggen van verantwoording. Dat vraagt niet alleen om het inhoudelijk inrichten van processen en procedures, maar ook het inschatten van risico’s, het inrichten van beheersmaatregelen en het afleggen van verantwoording. Om een adequate procesgang te kunnen borgen, zullen er procesbeschrijvingen opgesteld moeten worden, (interne) controlemaatregelen aangebracht worden in de lijn en verantwoording worden afgelegd over de uitvoering van deze controles. Het geheel zal ingebed moeten worden in de totale cyclus van beheersing met een duidelijke aansturing vanuit de organisatie aan de voorkant en een evaluatie van de uitkomsten aan de achterkant op managementniveau. De urgentie is hoog met het oog op ontwikkelingen op het gebied van rechtmatigheid en het financiële perspectief van de gemeente. Vanaf 2023 moet het College van Burgemeester en Wethouders een rechtmatigheidsverklaring afgeven in het kader van rechtmatigheid. Op dit moment zijn wij bezig om ons interne controle proces te verbeteren en verder uit te breiden. De implementatie van dit proces vergt de nodige tijd en zullen wij gefaseerd doorvoeren in onze organisatie. In beginsel zullen niet alle onzekerheden en risico’s te wij lopen volledig in beeld zijn. Wij proberen deze onzekerheden en risico’s jaarlijks te optimaliseren. 

Informatiebeveiliging & Privacy

Om te kunnen voldoen aan de eisen zoals gesteld in de Algemene Verordening Gegevens-bescherming (AVG) en de Baseline Informatiebeveiliging Overheid (BIO) is de beveiligingsorganisatie nu voor een deel ingericht. Er blijven hier risico's die niet gekwantificeerd kunnen worden. Dit zijn risico's zoals datalekken, cyberaanvallen, uitvallen van processen en het niet voldoen aan de AVG en BIO.

Personeelsbeleid

Steeds vaker zien wij dat het lastig is om goed gekwalificeerd personeel te werven en te behouden. Het risico bestaat daarbij dat wij onvoldoende expertise en/of capaciteit hebben. Door tijdelijke externe inhuur kunnen tegen extra kosten de meest kwetsbare functies worden ingevuld. Dit brengt een financieel risico met zich mee, waarvan de exacte hoogte vooraf lastig in te schatten valt. De komende periode zal vooral in het teken staan van de (door)ontwikkeling van medewerkers en teams. 

Wethouderspensioenen

Beide rechtsvoorgangers van de gemeente Westerwolde kenden verschillende handelswijzen met betrekking tot het treffen van een voorziening voor de wethouderspensioenen. Voor alle pensioengerechtigden is thans een voorziening gevormd. Het beheer van de pensioenregelingen wordt niet in eigen beheer uitgevoerd, maar is ondergebracht bij een hierin gespecialiseerd bureau. Met betrekking tot deze post in de begroting blijft er sprake is van een bepaalde mate van onzekerheid, omdat de pensioenen de Cao-ontwikkelingen volgen. Ook kan het aantal pensioengerechtigden wijzigen door bv. overlijden Dit is lastig financieel te vertalen. 

Herverdeling gemeentefonds

Het hoofddoel voor een nieuw verdeelstelsel was eenvoud, uitlegbaarheid en een betere aansluiting bij de noodzakelijke kosten die gemeenten maken (met name in het sociaal domein). Dit heeft geresulteerd in een logischer en globalere indeling en een halvering van het aantal maatstaven. Het nieuwe verdeelstelsel gaat in op 1 januari 2023. Het herverdeeleffect voor de gemeente Westerwolde is € 5,56 per inwoner positief. Echter zijn de toekomstige ontwikkelingen van het gemeentefonds reden om dit als risico op te nemen. Het ravijnjaar vanaf 2026 betekent voor Westerwolde een terug val aan algemene uitkering van circa € 3,5 miljoen. Omdat wij grotendeels structureel beleid in onze exploitatie hebben opgenomen, is het een onmogelijke taak om vanaf 2026 een sluitende begroting op te leveren. Hoe het Rijk vanaf 2026 gaat meebewegen in deze begrotingstekorten is nog onzeker.   

Financiële Kengetallen

Conform het BBV (Besluit Begroting en Verantwoording zijn de zes kengetallen opgenomen in de paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing bij de begroting en de jaarrekening.

Deze kengetallen zijn erop gericht om de raad op eenvoudige wijze inzicht te geven in de financiële positie (en het verloop daarvan) van de gemeente.

De zes kengetallen zijn in onderstaande tabel weergegeven en omvatten het volgende:

1. Netto schuldquote en de netto schuldquote gecorrigeerd voor alle verstrekte leningen
   Hoe hoger de schuld, hoe hoger de netto schuldquote. De netto schuldquote weerspiegelt het niveau van de schuldenlast van de medeoverheid ten opzichte van de eigen middelen en geeft een indicatie van de druk van de rentelasten en de aflossingen op de exploitatie.
2. De solvabiliteitsratio
   De solvabiliteitsratio geeft inzicht in de mate waarin de medeoverheid in staat is aan zijn financiële verplichtingen te voldoen. Onder de solvabiliteitsratio wordt verstaan het eigen vermogen als percentage van het balanstotaal. Hoe hoger de solvabiliteitsratio, hoe groter de weerbaarheid van de gemeente.
3. Structurele exploitatieruimte
   Dit kengetal geeft aan hoe groot de structurele exploitatieruimte is, doordat wordt gekeken naar de structurele baten en structurele lasten en deze worden vergeleken met de totale baten. Een positief percentage betekent dat de structurele baten toereikend zijn om de structurele lasten te dekken.
4. Grondexploitatie
   Het kengetal grondexploitatie geeft aan hoe groot de grondpositie (de waarde van de grond) is ten opzichte van de totale (geraamde) baten. Wanneer de grond tegen de prijs van landbouwgrond is aangekocht, loopt een gemeente relatief gering risico. Staat de grond tegen een te hoge waarde op de balans en moet die worden afgewaardeerd dan leidt dit tot een lager eigen vermogen en dus een lagere solvabiliteitsratio.
5. Belastingcapaciteit
   De belastingcapaciteit geeft inzicht hoe de belastingdruk in de gemeente zich verhoudt ten opzichte van het landelijk gemiddelde. Het betreft hier de woonlasten meerpersoonshuishoudens in jaar t (het begrotingsjaar) ten opzichte van het landelijk gemiddelde in jaar t-1 (het jaar voorafgaand aan het begrotingsjaar), uitgedrukt in een percentage. De belastingcapaciteit geeft inzicht in de mate waarin bij het voordoen van een financiële tegenvaller in het volgende begrotingsjaar kan worden opgevangen of ruimte is voor nieuw beleid.

Kengetallen	Begroting 2024	Begroting 2025	Begroting 2026	Begroting 2027
Netto schuldquote	12%	12%	12%	12%
Netto schuldquote gecorrigeerd voor alle verstrekte leningen	17%	16%	17%	17%
Solvabiliteitsrato	51%	51%	51%	52%
Grondexploitatie	2,0%	2,0%	2,0%	3,0%
Structurele exploitatieruimte	2.0%	1.7%	-2.0%	-2.7%
Belastingcapaciteit	119%	119%	119%	119%

Met deze set van kengetallen wil de wetgever de raadsleden ondersteunen bij het geven van inzicht in de financiële positie van de gemeente.

De netto schuldquote is niet primair gericht op een beoordeling van het weerstandsvermogen, maar beoogt inzicht te geven in de mate waarin de vaste schuld van de gemeente drukt op de begroting. De provinciale toezichthouder beoordeelt een schuldquote onder de 90 procent als minst risicovol. Met een netto schuldquote van rond de 13 procent kan geconstateerd worden dat de schuldenlast van de gemeente niet excessief op de begroting drukt.

De weergegeven kengetallen voor solvabiliteitsrisico, structurele exploitatieruimte, grondexploitatie en belastingcapaciteit kunnen in de eerste plaats als aanvulling gezien worden op de beoordeling van het weerstandsvermogen. Ook mag tevens geconstateerd worden dat de risico’s op de grondexploitatie beperkt zijn. 

De gemeente Westerwolde beschikt over een incidentele weerstandscapaciteit van € 15.681.000 om de incidentele risico’s van € 1.999.700 af te dekken en een structurele weerstandscapaciteit van € 200.000 teneinde de structurele risico’s van € 5.260.000 op te vangen. De ruimte binnen de incidentele weerstandcapaciteit kan gebruikt worden om structurele tegenvallers gedurende een begrotingsjaar op te vangen. In het volgende begrotingsjaar wordt, waar nodig, een oplossing gezocht voor tegenvallers met een structureel gevolg. Met de begrotingstekorten van 2026 en 2027 lopen wij een groot financieel risico. Wij hebben niet de weerstandscapaciteit op deze tekorten vanaf 2026 op te vangen. Op korte termijn zullen er maatregelen toegepast moeten worden om deze tekorten te reduceren.